Hofterigheid

In vrijwel alle lagen van de samenleving leven vormen van morele bezorgdheid. Toch is het doorgaans slechts een kleine spraakmakende minderheid die deze bezorgdheid omzet tot actie, tot maatschappelijk beleid en een concrete aanpak van de problemen. Het betreft een minderheid van hoger opgeleide mensen, mensen die vertrouwen hebben in politiek en maatschappelijk beleid. Als beschaafde mensen beseffen zij dat onze cultuur slechts een dunne omhulling is van onze dierlijke inborst. Mede daarom hecht men eraan zich in morele kwesties te laten leiden door rede. 
Op een of andere manier blijkt het telkens weer verleidelijk om zich in beleid al te nadrukkelijk te concentreren op de aperte hufterigheid in de samenleving. Kennelijk hebben we een natuurlijke drang om de angel van de morele problematiek van onszelf af richten. Kennelijk zijn we geneigd tot een comfortabel denken in duidelijke scheidslijnen, en tot een particularisering van de problemen in kwestie.

Op die spaarzame momenten dat we tot zelfkritiek in staat zijn, beseffen we dat ook wij in alle beschaafdheid en fatsoen soms hufterige trekken hebben. Wij beseffen dat iedere samenleving naast zijn ontoelaatbare hufterigheid ook zijn gelegitimeerde vormen hiervan kent. Er bestaan leugens en leugentjes-om-bestwil, en niet zelden is het onderscheid dat we hiertussen aanbrengen arbitrair. Zaken die ons eigen comfort en onze privé gemoedsrust verstoren, zullen we negatiever beoordelen dan wanneer het een ander raakt. We hebben allemaal onze gemakzucht, en laten we eerlijk zijn, soms kan een beetje hufterigheid daarbij best goed van pas komen. Niet omdat we zo nodig een hufter willen zijn maar omdat 'de omstandigheden ons ertoe uitnodigen'. Het is ook een beetje in de mode. Neem nou die neiging om iemand af te troeven. Een deel van de TV-reclame ontleent zijn charme aan het feit dat je snel en daadkrachtig bent en dat je met het aangeprezen product de omgeving te snel af bent. En ach, hoe groot is het verschil tussen aftroeven en afzeiken eigenlijk?  

Het is in dit verband misschien een beetje pijnlijk om te spreken van 'hufterigheid' en ‘gemakzucht’. Mogen we dergelijke woorden wel in de mond nemen terwijl we ondertussen gewoon hard werken met hart voor de zaak? Terwijl we ons maatschappelijk roeren om er toch iets moois van te maken? Zijn het niet gewoon de spaanders die er nu eenmaal vallen als er gehakt wordt. We doen toch allemaal wel eens iets fout? Is het niet overdreven om hier veel aandacht aan te besteden? Het weegt niet op tegen al het goede werk dat we verzetten.

Inderdaad is het gevaar reëel dat wij afhaken bij kritiek op ons eigen functioneren. Wij zijn daar nu eenmaal gevoelig voor. En als we afhaken, hebben we uiteindelijk niet veel bereikt. We zullen dus zeker in kritische en zelfkritische beschouwingen op onze hoede moeten zijn en op onze toon moeten letten. En we moeten elkaar ook zeker niet onze waardering onthouden. Dat maakt het allemaal een stuk gemakkelijker.
Zeker, veel van onze intenties zijn goed. Praten over gemakzucht en hufterigheid heeft in dit verband dan ook in eerste instantie weinig van doen met onwil. En naast goede intenties, doen we ook een heleboel zaken goed. Zeker. Maar niet alles.

Daar staat tegenover dat een en ander zich aan onze waarneming onttrekt. Er gaat het nodige schuil achter onze blinde vlek die 'eigen waarheid' heet. Ook verborgen hufterigheid behoort daartoe. En wanneer we beseffen dat het propageren en aankweken van ethisch verantwoord gedrag vooral een kwestie is van het goede voorbeeld, dan weten we ook dat slechts een splinter in ons eigen oog voor de ander sterker opvalt dan zijn eigen balk. Een beetje zelfkritiek kan ons redden van al te grote zelfgenoegzaamheid. Het kan onze waarneming enigszins zuiveren van flarden vastgeklonterde eigen waarheden. En daar hebben we elkaar bij nodig. Of, zoals Verhoeven het uitdrukt in Weerloos denken:

Maar bovenal is hij [de ander] een representant van de werkelijkheid buiten mijn constructies, een donkere vlek in mijn bewustzijn en een bron van onthullende verrassingen. 'De ander' is de meest welsprekende weerlegging van mijn eigenmachtigheid.

De verscholen hufterigheid speelt zich af op een aantal verschillende terreinen. Ik noem er een paar, zonder volledig te zijn.

• Verscholen hufterigheid bevindt zich in instrumentele automatismen van ‘zo doen we het nou eenmaal’, 'dit is de regel'.. Hufterigheid schuilt in de gemakzucht van het onnadenkende bestaan, een bestaan dat zich liever niet laat bevragen.
• Het huist ook in het automatisme van het onuitgesprokene, in conventies en etiketten. 'Als jij mij niet bekritiseert, zal ik ook geen kritiek op jou uitoefenen'. Van sommige collega's en leidinggevenden hebben we beslist geen hoge dunk. Maar in direct contact houden we ons netjes in, want het kan zich altijd tegen ons keren. Sowieso is het verstandig om bewust te zijn van een aantal etiketten , zoals quod licet Iovi, non licet bovi. Maar, waar dergelijke zaken onuitgesproken blijven, verwisselen we onze identiteit gemakkelijk met de rol die we spelen. En is de hufterigheid naar binnengeslopen.
• We treffen het aan in de activistische automatismen van alledag. Bijvoorbeeld de hedendaagse gewoonte om voortdurend te weinig tijd te hebben. Neem nou onze overvolle agenda's. Ethisch gezien bestaat hiervoor geen enkel excuus. Sterker nog, overvolle agenda’s zijn per definitie immoreel en nooit te rechtvaardigen. Tijdgebrek is een fundamentele vorm van respectloosheid. Hoe nobel het ook moge zijn om bergen werk te verzetten, tijdgebrek leidt onherroepelijk tot onzorgvuldigheid en immoreel gedrag. Een vervelende bijkomstigheid is dat de verantwoordelijkheid hiervoor vervaagt achter een waas van overmacht of nobelheid.
  Overigens spelen overvolle agenda's psychologisch gezien een intrigerende rol in onze moderne samenleving. Ze zijn een symbool geworden voor zelfrechtvaardiging, met een uitloop naar dominantie. Zelfrechtvaardiging is in onze samenleving meer gebaseerd op daadkracht dan op rust of contemplatie. We bewijzen onszelf vooral in daden. En de agenda is daar de weerslag van. In samenhang met een uit de kluiten gewassen 'span of control' is de overvolle agenda een moderne humane pendant van de pauwenkroon en het hertengewei. Een symbool van vitaliteit en dominantie in de managementcultuur. Met moreel verantwoordelijk handelen heeft dit alles evenwel weinig van doen.
• Het is het licht morele geweld van geautomatiseerde handelwijzen en boodschappen. 'Helaas, het administratieve systeem staat niet toe hierop een uitzondering te maken'. Hetgeen bijna altijd bezijden de waarheid is. Toegegeven, het doorvoeren van uitzonderingen kost soms de nodige aanpassing en moeite. Maar het administratieve systeem staat dat doorgaans wel degelijk toe. Nee, de boodschap moet eigenlijk zijn: wij willen hier geen extra werk in steken.
  Of wat dacht u van die vriendelijke telefoonstem die me na 20 minuten nog steeds laat weten dat ik ‘zo spoedig mogelijk geholpen wordt’. ‘Spoedig’ verplicht maar ‘zo spoedig mogelijk’ verplicht tot niets, omdat we er niet bij zeggen wat ‘mogelijk’ is. Met slechts één telefoniste kan een half uur laten wachten een topprestatie zijn. De boodschap dat ik zo spoedig mogelijk geholpen wordt, zegt dus feitelijk helemaal niets. Ik wordt op automatische wijze verleid om een situatie die evengoed immoreel is - 20 minuten voor niets wachten - te billijken.
• Het is ook het misleidende comfort van het nobele streven. De hufterigheid die hierin schuilt, heeft dit niets te maken met bewuste misleiding. Het is ons zelfbeeld dat het zicht ontneemt op dat diepere zelf dat juist in nood verkeert.
  Mijn eventuele behoefte om iets voor de ander te betekenen lijkt voort te komen uit een gigantische pretentie, te vergelijken met de poging om van de wereld een systeem te maken. [...] Als ik niet besef ook zelf in nood te zijn, al is het alleen maar door de onverbiddelijkheid van al die anderen, leidt mijn optreden tot bemoeizucht, geweld en zelfvernietiging.(C. Verhoeven, Weerloos denken)
• En zeker moet ook vermeld worden het gemakzuchtige aanhangen van allerlei stereotypen die onze wereld comfortabeler maken. Zo zijn we gauw geneigd om een ander met een reputatie te omhangen. Een reputatie is een van die kenmerkende stereotypen die onze wereld overzichtelijker en ordelijker maken, en gemakkelijker te duiden. Een en ander babbelt ook wat beter na. Met andermans reputatie in de hand hoeven we ons niet per se met de mens erachter bezig te houden. Iemand die nogal de neiging heeft om over zaken door te zeuren, gaat al gauw door het leven als morele scherpslijper of conflictueuze bemoeial. Kortom, iemand waar je niet te veel mee te maken moet hebben. Een reputatie is, met alle stemmingmakerij van dien, een probaat middel om iemand 'onschadelijk' te maken. Nodeloos om te benadrukken dat reputaties doorgaans juist getuigen van onwetendheid en een gemakzuchtig gebrek aan nuance. We kunnen gerust stellen dat een reputatie doorgaans meer zegt van de benoemer dan van de benoemde. We kunnen dat ook terugvinden in de letterlijke betekenis van het woord ‘re-putare’ (terug-rekenen, na-calculatie – dus beslist niet na-vragen). Door nacalculeren raakt de waarneming vaak danig verstoord.
• Ten slotte moet in dit verband ook de term 'onwelgevalligheid' genoemd worden. Onwelgevalligheid is in onze hiërarchische verhoudingen vaak het laatste redmiddel in het geval dat protocollen en etiketten niet toereikend zijn, terwijl onze logische argumenten en vriendelijke pogingen falen. Hoewel we geneigd zijn het algemeen belang erbij te slepen, berust onwelgevalligheid uiteindelijk altijd op stemmingen die voortkomen uit een streven naar of een bestendigen van dominantie. Het is soms onthutsend om te zien hoezeer we bereid zijn om onze positie te reguleren met een beroep op het algemeen belang.
  De keerzijde hiervan is het signalerende karakter van onwelgevalligheid. Zodra er sprake is van onwelgevalligheid, is er dikwijls ook sprake van steekhoudende en doeltreffende kritiek. Anders zouden we niet zo geïrriteerd reageren.

Verscholen en gelegitimeerde hufterigheid manifesteert zich vaak in een combinatie van bovenstaande vormen. In al deze vormen huist een mogelijkheid om ons te verschuilen, iets wat we als mensen in nood vaak hard nodig hebben. Het betreft doorgaans compromisachtige situaties waarbij we ons beroepen of verschuilen achter gewoonte of noodzaak. En bijna altijd in een al dan niet uitgesproken verstandhouding. We leven noodzakelijkerwijs in sociale verbanden, dus iedereen is hier vatbaar voor. Hofvorming is daarbij onze natuurlijke aandrang. Het is een manier om veilig en comfortabel te kunnen overleven. Iedere hofhouding heeft zijn eigen ordebestendigende ‘hofterigheid’ als tegenhanger tegen de aperte en doorgaans ordeverstorende hufterigheid

Niet zelden zijn we geneigd om een strakke grens te trekken tussen ons fatsoen en de hufterigheid van de anderen. En juist hier ontstaat een beeld van die fatsoenlijke mens die zich bewust en onbewust bedient van hofterigheid, en die ondertussen de ander beticht van hufterigheid. Hoewel dit beeld wellicht gechargeerd is, steekt er een kern van waarheid in. Vraag een willekeurig fatsoenlijk mens naar zijn behoefte aan ethiek. Tien tegen één dat de oorzaak van zijn morele onvrede niet in hemzelf gelegen is maar in de ander.

Niets menselijks is ons vreemd. Tenzij zelfkennis ontbreekt, weet ieder weldenkend mens waarover we het hier hebben. Nogmaals, hofterigheid is doorgaans niet apert en niet moedwillig. we hebben er meestal een blinde vlek voor. En is er dan toch sprake van moedwilligheid, zoals het misbruik maken van macht en positie, dan moeten we daar niet moeilijk over doen en het gewoon scharen onder hufterigheid.

Evenals hufterigheid heeft hofterigheid een verziekende werking op een gemeenschap. De een wat opener en de ander wat meer verborgen. Hofterigheid heeft met name zijn weerslag op ethiek zelf, op geloofwaardigheid en integriteit, op het eerder genoemde goede voorbeeld, op draagvlak en betrokkenheid. Hofterigheid werkt ondermijnend op dit alles. Hufterigheid is doorgaans ver over de rand, hofterigheid is dichter bij huis, dikwijls juist op het randje. Binnen het domein van hufterigheid bevinden zich weinig grote ethische dilemma's. Hier is het 'kwaad' doorgaans aanwijsbaar en zonneklaar. Hofterigheid gaat gepaard met morele dilemma´s, niet zelden complex en subtiel. Een en ander vergt meer hogeschoolethiek. Het verborgen en compromisachtige karakter ervan vraagt om een scherp inzicht en een subtiele mensenkennis.