De Franse filosoof Emmanuel Levinas heeft deze zelfsplitsing nader geduid aan de hand van de volgende uitspraak: ‘Het ik dat zichzelf hoort denken of van zijn eigen diepte schrikt, is voor zichzelf een ander. […] Het hoort zichzelf denken en merkt tot zijn verbazing dat het principieel vreemd aan zichzelf is’.[1] Kennelijk is zelfreflectie gebaseerd op een onderscheid tussen twee ‘ikken’ – ik als toehoorder en ik als prater, ik als toeschouwer en ik als acteur.
In navolging van andere wijsgeren wijst Levinas erop dat de innerlijke mens helemaal geen bewuste eenheid is.[2] Een mens kan deze twee rollen – toeschouwer en acteur, of liever: actor[3] – nooit tegelijkertijd bewust vervullen. Dit wijst op een fundamentele gespletenheid. In het bewustzijn gaan beide rollen samen, maar ze vallen niet samen. Altijd ben ik het een of het ander – een bewuste toeschouwer of een bewuste actor.[4] Ik kan mijn aandacht maar op één zaak richten. Ik kan diep nadenken, maar dan ben ik niet bewust ‘in het heden aanwezig’. Omgekeerd kan ik alleen maar bewust ‘in het heden aanwezig’ zijn, wanneer ik niet gehinderd word door storende gedachten. Anders gezegd: toeschouwer en actor vormen geen bewuste identiteit. De kern van mijn bewustzijn wordt gevormd door een onverenigbare tegenstelling.