Democratie

Malawi is een democratie, want er worden vrije verkiezingen gehouden. Ofschoon een welgevormde zin, zegt dit niet zoveel over Malawi. De woorden democratie, vrij en verkiezingen komen uit een taalspel dat tamelijk vreemd is aan een willekeurige Malawiaan. Dat geldt vermoedelijk ook voor de woorden arbeidsproductiviteit, koopsompolis en sneeuw. Je kunt ze uitleggen en als je ‘got it?’ vraagt, zal men niet gauw nee zeggen.

His Excellency the Life President of the Republic of Malawi ‘Chief of the Chiefs’ Dr. Hastings Kamuzu Banda was de eerste president na de onafhankelijkheid van het voormalige Nyasaland. Als scepter droeg hij een fly whisk – een soort vliegenmepper. His Excellency the Life President of the Republic of Malawi ‘Great Lion’ Dr. Hastings Banda had geen vrouw en kinderen – voor een man in zo’n functie geen aanbeveling. De maatschappelijke potentie van een Malawiaanse man wordt afgemeten aan zijn nageslacht, in het bijzonder het mannelijke gedeelte ervan. Boze stemmen beweren dat His Excellency the Life President of the Republic of Malawi ‘The Conquerer’ Dr. Hastings Banda niet zoveel belangstelling had voor het vrouwelijke geslacht; wel voor dieren. Hij loste het dreigende imagoprobleem echter handig op. His Excellency – OK, ik hou op – noemde zichzelf ‘vader van de natie’. Publiekelijk verklaarde hij elke Malawiaan tot zijn eigen kind. Daarbij noemde hij zijn land ‘Mother Malawi’. Met zo’n vrouw en zoveel kinderen kon hij zijn omnipotente gedrag probleemloos legitimeren.

Grondwettelijk gezien moest Dr. Banda een parlementaire democratie dulden, evenals burgerlijke rechten en vrijheden. Zelf zat hij daar niet zo mee. Hij duldde gewoon geen enkele tegenspraak. Iemand die het in zijn ogen tot politieke tegenstander had geschopt, kon beter zijn biezen pakken. Voor hij er erg in had, werd dit geliefde kind aan de krokodillen gevoerd. Zelfs voor Afrikaanse begrippen heerste Dr. Banda als een dictator over zijn virtuele nazaten. Wikipedia weet te melden dat enkele ministers in 1983 op uitnodiging van de president een balletje opgooiden over een meerpartijen democratie. Deze onoplettendheid moest elk van hen bekopen met paar tentharingen door het hoofd. Dr. Banda werd vereerd, maar ook gevreesd.

Malawi was destijds een éénpartij democratie in de vorm van een politiestaat. Iedere Malawiaan behoorde lid te zijn van Banda’s eigen Malawi Congress Party (MCP) en als teken daarvan de partijpas altijd op zak te dragen. De Malawi Young Pioneers, een paramilitaire tak van de MCP, zag toe op de naleving en de staatszekerheid. En dat ging er niet altijd zachtzinnig aan toe.

Dankzij zijn onbegrensde macht was Dr. Banda in staat om diverse maatregelen door te drukken. En dat waren lang niet altijd de slechtste. Toe hij – op weg naar onafhankelijkheid – nog premier was in een Brits overgangskabinet had hij al verschillende hervormingen doorgevoerd op het gebied van onderwijs, rechtspraak en landbouw. Als president heeft hij gratis basisonderwijs ingevoerd, gratis medische basishulp en fondsen voor getalenteerde landgenoten om in het buitenland te kunnen studeren. Hij zorgde voor putten en pompen voor schoon water en voor een basale infrastructuur, waaronder verharde hoofdwegen. Pogingen om de economie te stimuleren waren in de jaren zeventig gedurende enige tijd succesvol. Bovendien bevorderde hij de rechten van de vrouw (die van hem overigens weer geen broek mocht dragen). Met dergelijke maatregelen maakte hij zich daadwerkelijk bemind bij zijn kinderen. Nog steeds wordt Banda geprezen als strijder tegen de blanke overheersing. Dat verleent hem de onsterfelijke status van een Afrikaanse held.

Bijna 30 jaar heeft Dr. Banda het land bestuurd. Zijn uiteindelijke nalatenschap is niet om over naar huis te schrijven. Malawi is onverminderd een van de armste landen ter wereld. Gedurende zijn lange regeerperiode heeft hij vele miljoenen staatsgeld en buitenlandse hulp doorgesluisd naar de erven Banda. Enkele jaren na zijn dood – de leeftijd 101 wordt genoemd – is ter ere van hem een schitterend mausoleum opgericht in het hoofdstad Lilongwe. Op elk van de vier granieten pijlers staat een van de kernwoorden van Banda’s heerschappij: Unity, Discipline, Loyalty, Obedience. Ook geen goedkope aangelegenheid. Voor diverse Malawianen is dit echter de gewoonste zaak van de wereld. ‘Er behoort een monument te zijn voor Kamuzu Banda. Hoewel hij een dictator was, heeft Malawi tijdens zijn regering geen criminaliteit gekend, zoals diefstal en moord. Zijn volk heeft nooit honger geleden. Banda deed wat het beste was voor Malawi. Hij hield altijd de belangen van Malawi voor ogen. Moet je nu eens kijken wat de democratie Malawi heeft gebracht! Moord en diefstal zijn aan de orde van de dag. Bijna alle huizen hebben tralies en elektriciteitsdraad om inbrekers te weren. Ten tijde van Banda was dat niet zo. De munt is in de tussentijd honderdvoudig gedevalueerd. De democratie heeft Malawi 200 jaar teruggeworpen in de geschiedenis. Veel van wat Banda bereikt heeft, is verloren gegaan. Banda was goed voor het land, maar nu heb je allemaal politici die corrupt zijn en publiek geld stelen. Banda zal altijd de grote leider van Malawi zijn. Hij verdient een monument.’ Aldus een Malawiaan op internet. Taxichauffeur Mark die ik hierover sprak, beweerde bij hoog en laag dat niet de president de krokodillen voerde, maar enkele perverse aanhangers. Nee, Dr. Banda was echt vader des vaderlands.

Zuivere democratie – iedere burger kan zijn invloed doen gelden; iedereen kiest en iedereen kan gekozen worden – is voor de mens wel erg hoog gegrepen. In het Westen volstaan we met een delegering van onze individuele invloed aan representatieve belangengroepen. Wij hebben de stellige overtuiging dat we dat netjes doen. Op het wereldtoneel trommelen onszelf flink op de borst. Onze parlementaire democratie is ons exportproduct dat we gratis trachten te slijten bij een vracht Cola, mobieltjes, kippenvleugels en tweedehands kleren. Ze staat garant voor vrijheid, vredelievendheid, voor gelijke rechten en kansen voor iedereen en profijtelijke handel.

Democratie in het Malawi van Dr. Banda was slechts een vriendelijke knipoog naar het Westen. Veel uiterlijk vertoon, morele steun de strijd tegen het communisme en – wie had dat gedacht – nauwe banden met het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Het wisselgeld werd in dollars uitgekeerd. Maar intern was het business as usual.

Van oudsher is de Malawiaanse samenleving gebaseerd op groepsbelangen. Hiermee heeft men zich sinds mensenheugenis kunnen handhaven in schrale en weerbarstige omstandigheden. Zonder familie en andere verwantschapsrelaties en – niet te vergeten – zonder het leiderschap van de chief had men nooit kunnen overleven.

De tijden veranderen, democratie is in de mode. De vraag is of het huidige democratische vernis nog steeds ondergeschikt is aan oude overlevingsstrategieën, aan maatschappelijke tradities en politieke gebruiken. Wij westerlingen benoemen de ‘Afrikaanse toestanden’ regelmatig op minder vriendelijke toon: tribalisme, corruptie, vriendjespolitiek, bananenrepubliek. Het heeft te maken met het beschavingsniveau. Amper honderd jaar na de gehaktmolens van de Eerste Wereldoorlog wijzen we op de genocide in Rwanda en de burgeroorlog in Congo.

Joyce Hilda Banda – geen familie van His Excellency – werd in 1997 en 1998 gekozen tot vrouw van het jaar in Malawi. In 1998 was ze tevens ondernemer van het jaar. In 1999 is deze strijdbare vrouw toegetreden tot het Malawiaanse parlement als lid van het United Democratic Front (UDF) van toenmalig president Bakili Muluzi. Muluzi raakte onder de indruk en benoemde haar tot minister van Sociale Zaken en Emancipatie. In die hoedanigheid heeft ze zich het lot aangetrokken van onderdrukte vrouwen, wezen en achtergestelde kinderen. Ze is onder meer het gevecht aangegaan tegen huiselijk geweld en kindermisbruik. Ze werd ook een fervent voorvechter voor gelijke rechten voor homo’s.

In 2006 werd ze door de volgende president Bingu wa Mutharika benoemd tot minister van Buitenlandse Zaken. In 2009 werd ze de eerste vrouwelijke vicepresident van Malawi. Na de dood van Mutharika op 5 april 2012 is ze aan de macht gekomen. Na Nobelprijswinnaar Ellen Johnson Sirleaf van Liberia werd Banda de tweede vrouwelijke president in Afrika.

Twee maanden na haar aantreden heeft Joyce Banda het regeringsvliegtuig en de 60 luxueuze regeringsauto’s verkocht als bijdrage aan het terugdringen van het overheidstekort. Recentelijk is ze onderscheiden met de Martin Luther King Drum Major Award. Het tijdschrift Forbes heeft haar onlangs uitgeroepen tot machtigste vrouw van Afrika.

Al vroeg betoonde Joyce Banda zich een strijdbaar en behendig politica. Zo kwam ze destijds in aanvaring met president Mutharika. Laatstgenoemde begon gelijkenis te vertonen met Robert Mugabe van het naburige Zimbabwe. Buitenlandse investeerders en NGO’s werden het land uitgejaagd. Vreedzame protesten werden op last van de president gewelddadig uiteengejaagd. De maat was vol toen Mutharika de presidentiele overdracht aan zijn broer Peter ging regelen. Mevrouw Banda verzette zich hier openlijk tegen. Onmiddellijk werd ze door Mutharika uit de Democratic Progressive Party (DPP) gezet. Mevrouw Banda weigerde echter het vicepresidentschap neer te leggen en richtte een eigen partij op, de People’s Party (PP). Het mag een wonder heten dat zij als vrouw in een patriarchale samenleving veel aanhangers aan zich wist te binden die prompt ook met haar de overstap waagden.

Nu is het oprichten van een eigen partij een vrij gebruikelijk verschijnsel op het Afrikaanse continent. Sommigen wisselen vaker van partij dan van ondergoed. Een wisseling wordt meer ingegeven door verwantschap, onderlinge relaties en sociale afhankelijkheden dan door politieke ideeën. In de praktijk, vertelde een ingewijde, wordt de landelijke politiek gedoogd. De praktische, dagelijkse macht is op veel maatschappelijke terreinen onverminderd in handen van de lokale chiefs.

Er zit nog een pikant detail aan Joyce Banda´s machtsovername. Een kleine twee maanden voor president Mutharika’s fatale hartaanval had een christelijke ‘profeet’, genaamd Joshua To Be, op de populaire Nigeriaanse Emmanuel TV ‘de dood binnen zestig dagen’ voorspeld van een Afrikaanse leider. Menigeen in Afrika dacht (of hoopte) dat het de 88-jarige Mugabe van Zimbabwe zou zijn. Men nam het serieus, want Joshua To Be had ook de dood voorspeld van Michael Jackson en de Noord-Koreaanse leider Kim Jong Il. Uiteindelijk bleek het dus om de 78-jarige president van Malawi te gaan.

Na de dood van de president vonden gedurende twee dagen geheime onderhandelingen plaats tussen Mutharika’s familie, diverse politici en de legerleiding over de opvolging. Gedurende die tijd werd het volk niet op de hoogte gebracht van Mutharika’s dood. De Mutharikas hebben niet kunnen verhinderen dat Joyce Banda ten slotte is ingehuldigd als nieuwe president. De grondwet bepaalt namelijk dat bij de dood van de president automatisch de vicepresident de scepter overneemt. De kersverse president is een overtuigde volgeling van Joshua To Be. Ieder weekend kijkt ze naar Emmanuel TV.

Democratie in Afrika is for the long run, is een veelgehoorde opvatting. Ik vermoed dat dit klopt, althans als we hiermee ‘westerse democratie’ op het oog hebben. En dan hebben we het natuurlijk ook over vrije markt, deregulering, handelsbelangen, valse voorlichting, wurgcontracten, toxische financiële producten, bonussen en meer van dat onvolprezen liberale erfgoed. Maar goed, niet zo negatief. Wij hebben in ieder geval geen corruptie, geen zelfverrijking, geen vriendjespolitiek en geen terreur. Toch? Nee toch?

Of toch? In 1970 werd de socialist Salvador Allende tot president van Chili gekozen. De regering van de Verenigde Staten – Richard Nixon was ruim een jaar president – zag een en ander met lede ogen aan. Ze vreesden voor Cuba-achtige toestanden. Bovenal was men bezorgd om de plannen van Allende om de Chileense kopermijnen te nationaliseren. Deze werden op dat moment door Amerikaanse bedrijven geëxploiteerd. In 1973 werd er een militaire coup gepleegd tegen de regering Allende. Bij deze coup waren niet alleen de CIA en het Amerikaanse bedrijfsleven betrokken, maar ook een groep economen rond Milton Friedman, hoogleraar monetaire economie in Chicago. De groep  kreeg de bijnaam ‘Chicago Boys’. 

Op last van de junta van generaal Pinochet werden ruim 3000 Chilenen vermoord en 80.000 gevangengezet. Men beoogde met deze ‘shockbehandeling’ de weg vrijmaken van een vrije markteconomie in Chili (naar het voorbeeld van Friedmann’s Capitalism and Freedom). De Chicago Boys vormden het economische brein achter de revolutie en de junta leverde de harde hand.

Oké, dat is verleden tijd, zult u zeggen. Maar hoe zit het tegenwoordig bij ons? Sinds jaar en dag staat de economie bovenaan de politieke  agenda. De lokale en wereldwijde economie wordt in toenemende mate bepaald door de handel en wandel van multinationals, grote financiële instellingen en private investeerders. De regering laat vooral de oren hangen naar de regels van de vrije markt en de orakels van kredietbeoordelaars. De overheid krimpt ten gunste van de private sector. Meer en meer verdwijnen publieke middelen in privaat bezit. Onder de parmantige dekmantel van parlementaire democratie komt de economische macht steeds meer in handen van een kleine groep private ‘investeerders’ die de landelijke politie gedogen.