Metafoor

 

De vinger die naar de maan wijst mag niet met de maan verwisseld worden.

 

Deze oude Oosterse wijsheid vraagt de toehoorder zijn eigen verbale trefzekerheid te relativeren. Er bestaat geen enkele taal waarin zich de werkelijkheid volkomen logisch afbeeldt. Taal is als bemiddelaar tussen oorspronkelijke ervaring en het tot begrip brengen hiervan slechts een beperkt instrument. Taal bezigen betekent onherroepelijk begripsverwarring en een voortdurend gebrek aan precisering.

 

Weliswaar vormt een logische objecttaal het fundament van elke positieve wetenschap –  wetenschappers moeten noodzakelijkerwijs en in voldoende mate kunnen communiceren en begrijpen waar ze het met elkaar over hebben. Maar het gevolg is dat iedere wetenschappelijke discipline zijn eigen jargon heeft met achterliggende definities, zijn eigen taalspel met een kring van intimi. Alleen die intimi spreken de taal en hebben werkelijk toegang tot de kennis. De buitenwacht bedrijft al snel pseudo-wetenschap.

Tegelijkertijd beseft de deskundige dat zijn kennis slechts een model van de werkelijkheid betreft, en niet per se de werkelijkheid zelf. Het is eerder omgekeerd: de werkelijkheid is voor een groot deel een product van de taal. Sein dab sich verstehen labt, ist Sprache, aldus Gadamer.

 

Een poging om iets te verduidelijken met betrekking tot ethiek, is onvermijdelijk een artefact. Willen we het ongrijpbare modelleren en begrijpelijk maken, dan zijn we veroordeeld tot gebrekkige woorden. We moeten dan ook in gedachten houden wat Plato in zijn dialoog Kritias over taal zegt.

 

Om mijn woorden beter tot u te laten doordringen, moet ge ook hierop letten: op de een of andere manier is wat wij over van alles te beweren hebben toch maar een vergelijking of een voorbeeld.

 

Waar een feitelijk beschrijving bestaat dankzij woorden, ontleent de metafoor haar bestaansrecht goeddeels voorbij de woorden. In de metafoor wordt de werkelijkheid niet vastgelegd maar op gepaste afstand gehouden, in de hoop dat de goede verstaander aan een half woord genoeg heeft.[i]

 

Wanneer ik dan ook in het onderstaande spreek van een ethisch spectrum of beweer dat de menselijke cultuur opgespannen is in twee dimensies, dan betreft het uiteraard geen feitelijke beschrijving. Het is niet meer dan een model waartegen ieder zijn eigen, meer complexe en integrale waarheid kan afzetten. Het is hooguit een bühne waarop een discussie kan plaatsvinden, een metafoor waarmee we onze eigen waarheden uiteen kunnen zetten.

 

Van Veghel noemt filosofie ‘de kroon op een proces van opvoeding tot een autonoom denken’.[ii] Waarmee tevens wordt aangegeven dat filosofie tot de absolute top behoort van de metacognitie van de menselijke cultuur. Ethiek zou als goede tweede gekwalificeerd kunnen worden. Praten over filosofie en ethiek kan niet anders dan meerzinnig zijn. Als er ergens een plek is op aarde waar voor een zuivere objecttaal geen plaats is, dan is het wel in het domein van de wijsbegeerte. Wijsgerige taal is noodzakelijkerwijs een onzakelijke, onnauwkeurige en onvolledige taal, althans als het gaat om feitelijke beschrijvingen. En wel om de eenvoudige reden dat filosofie zich doorgaans achter de feiten begeeft en naast de vermeende kennis plaatsneemt.

 

Overdrachtelijke taal leidt gemakkelijk tot misverstanden. Wanneer ik in het onderstaande spreek over dispositie, dan is de verlangde afstand tot de eigen behoefte uiteraard niet ruimtelijk van aard, niet in meters uit te drukken. Het ‘juiste midden’ bij ethisch handelen is niet zoiets als een rekenkundig gemiddelde.

Wanneer het bovenzinnelijke domein van Apollo en Dionysos ter sprake komt, dan is dat geen getuigenis van een geloof in transcendente machten. En door ‘zaken’ als religie en intuïtie niet ter sprake te brengen en me te bepalen tot enthousiasme en inspiratie, zou een lezer gemakkelijk de indruk kunnen krijgen dat religie en intuïtie geen rol spelen in de menselijke cultuur. Niets in mijns inziens minder waar. Maar in de gebruikte metafoor vallen ze als ‘zaken’ buiten de boot. Het is aan de lezer om ze desgewenst in de eigen waarheid binnen boord te houden.


 

[i] Zie ook de bijlage.

[ii] Van Veghel (2006)