Sinds 16 maart zijn de scholen dicht. Diverse basisscholen en ook instellingen voor MBO hadden eigenstandig al besloten om de deuren te sluiten. Op de site van de NOS lezen we dat scholen zich voorbereiden op onderwijs op afstand en de opvang leerlingen: ‘"Bijna iedereen is bezig met andere vormen van onderwijs", zegt een woordvoerder van de Algemene Vereniging Schoolleiders. Ze denken na over lessen via videoverbinding en het werken met digitale systemen zoals Snappet. "Ook traditionelere vormen worden genoemd: werkboekjes mee naar huis nemen en dat de docent aan het begin van de dag mailt wat er moet gebeuren en aan het eind van de dag weer contact heeft met de leerlingen."’

De MBO-instellingen kennen een zelfstandige organisatie t.b.v. voor kennisdeling en belangenbehartiging op het terrein van onderwijs en ICT. In een speciale nieuwsbrief schrijft de redacteur: ‘De scholen zijn allemaal druk bezig om zo goed mogelijk in te spelen op de maatregelen die in verband met het coronavirus zijn afgekondigd. Het online samenwerken en lesgeven krijgt een enorme boost; ik heb echt bewondering voor wat er allemaal gebeurt. Het is knap hoe scholen zo snel omschakelen naar het organiseren van lessen op afstand, en het is mooi om te zien dat iedereen elkaar hierbij helpt. Dit past goed bij het beeld dat ik de afgelopen maanden heb gekregen van het MBO, echt geweldig! Ook de inzet van onze leveranciers is een compliment waard, velen stellen hun omgevingen of digitale lesmethoden namelijk om niet beschikbaar!’

Het zou zelfs kunnen wezen dat we ons moeten voorbereiden op een langer durende periode waarin de fysieke beperkingen gestaag als drukkender en vervelender worden ervaren. Ook van kinderen en jongeren vergt dit een vermogen om zich aan te passen en te incasseren . We kunnen niet uitsluiten dat ook zij moeten leren om soms hun wensen en behoeften op te schorten. Het vergt – om nog maar eens een klassiek begrip te gebruiken – dispositie.

We komen dit begrip al tegen bij Aristoteles in zijn Ethica Nicomachea. ‘Met disposities bedoel ik datgene wat we hebben op grond waarvan het goed of slecht met ons gesteld is ten aanzien van de emoties. We hebben bijvoorbeeld een slechte dispositie ten opzichte van woede als we op heftige wijze of ongeremd woedend worden, en een goede dispositie, als we woedend worden op een manier die het midden houdt; en dit geldt ook ten opzichte van de andere emoties.’ Het gaat dus om een gepaste terughoudendheid ten aanzien van onze emoties en hartstochten.

Voor kinderen en jongeren is dit veelal in beperkte mate haalbaar. Volgens neurowetenschapper Jelle Jolles vergt dit de ontwikkeling van zogenaamde ‘executieve functies’ – het vermogen tot zelfreflectie, zelfevaluatie en zelfcontrole, en de vaardigheid om planmatig te handelen en de omgeving te beoordelen. Jolles geeft in Het Tienerbrein aan dat de benodigde mentale mogelijkheden in de huidige moderne samenleving pas volledig beschikbaar zijn rond de leeftijd van 25 jaar. Tot die tijd – soms wat eerder, soms ook later – hebben jongeren hier moeite mee.

En dan zijn er nog allerlei complicerende factoren betreffende de huidige noodoplossing van onderwijs op afstand. Onduidelijk is het bijvoorbeeld hoe om te gaan met examens. Hoe om te gaan met leerlingen met beperkingen en speciale onderwijsbehoeften? Kunnen we van ouders en technologie verwachten dat ze taken op zich nemen in het kader van, wat we zo parmantig betitelen als Passend Onderwijs. En meer algemeen, hoe kun je als ouder het huishouden, de verzorgende taak, vanuit thuis werken en de plotseling en ongevraagd toevallende onderwijstaken combineren? Hoe moet je zoiets doen in de beperkte ruimte van huis of appartement?

Dit gezegd hebbende bemerk ik enigszins beschaamd hoe gemakkelijk en snel ik zojuist beweerd heb dat we moeten terugkeren naar de kern van het onderwijs. Alsof ook hiervoor een soort situatie- en tijdsonafhankelijk ideaal bestaat. Iedereen die in de huidige crisis woorden als ‘ideaal’, ‘vernieuwing’ of ‘het beste in de mens’ in de mond neemt, duidt de huidige crisis veel te voorbarig en te lyrisch. Deze crisis heeft voorlopig nog niets van doen met idealen. Voorlopig is het simpelweg crisis en niets mooiers of beters.

In deze zin ben ik ook sceptisch ten aanzien van de eerder genoemde opmerking dat ‘het online samenwerken en lesgeven een enorme boost krijgt’. Nogmaals, alle lof voor het vele aanpassingswerk en de technische mogelijkheden om in de huidige situatie onderwijs mogelijk te maken. Maar of we hiermee het online samenwerken en lesgeven in een reguliere tijd bevorderen – meer algemeen: of we hiermee het onderwijs verbeteren – daar kunnen we nu nog helemaal niets over zeggen. ‘Na de crisis’ moet dit zich in de nieuwe situatie bewijzen.